آداب و دعاهای آغاز و ختم قرآن مجید

یکی از مباحث قرآنی «آداب تلاوت» است؛
که در این نوشتار بعد از بیان فهرست وار آن،
مقوله «دعاهای شروع و ختم قرآن» به تفصیل مورد بررسی قرار می گیرد.
مهم ترین آداب قرائت - که باعث نزول برکات الهی می شود - عبارتند از:
1. وضو گرفتن،
2. مسواک زدن،
3. رو به قبله نشستن،
4. از روی قرآن تلاوت کردن،
5. پناه بردن به خداوند از شرّ ابلیس (استعاذه)،
6. آرام و شمرده شمرده قرائت نمودن (ترتیل)،
7. فکر و اندیشه کردن در آیات،
8. با صوتی زیبا و حزین خواندن،
9. خشوع داشتن،
10. خواندن دعاهایی قبل از شروع و بعد از تلاوت.(1)



دعاهای پیش از تلاوت

بر اساس فرموده پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم زیبنده است که قبل از تلاوت قرآن کریم، این دعا خوانده شود:
أَللهُمَّ بِالحَقِّ أَنْزَلْتَهُ وَ بِالحَقِّ نَزَلَ، أَللهُمَّ عَظِّمْ رَغْبَتی فیهِ وَاجْعَلْهُ نُوراً لِبَصَری وَ شِفاءً لِصَدْری و ذَهاباً لِهَمِّی وَ غَمّی وَ حُزْنی اللهمَّ زَیِّنْ بِهِ لِسانی وَ جَمِّلْ بِه وَجْهی وَ قَوِّ بِهِ جَسَدی وَ ثَقِّلْ بِهِ میزانی وَارْزُقْنی تِلاوَتَهُ عَلی طاعَتِکَ آناءَ اللّیلِ وَ أَطْرافَ النَّهارِ، وَاحْشُرْنی مَعَ النَّبِیِّ محمّدٍ وَ آلِهِ الأَخْیارِ؛ بارخدایا! قرآن را به حق نازل کردی و به درستی هم نازل شده، بارالها! میل و رغبت مرا به قرآن، بزرگ گردان و آن را روشنایی دیده و شفای دل و بَرَنده غم، غصّه و اندوهم قرار ده. خداوندا! زبانم را به خواندن قرآن زینت ده و چهره ام را به سبب آن نیکوئی بخش و پیکرم را به پیروی آن نیرومند فرما و میزان عملم را به تبعیّت آن سنگین گردان و خواندن قرآن را شب و روز با توفیق فرمانبرداری روزی ام فرما و مرا با پیغمبرت، حضرت محمدصلی الله علیه وآله وسلم و آل برگزیده اش محشور گردان.(2)

امام صادق علیه السلام هرگاه قرآن را به دست می گرفت، قبل از گشودن و تلاوت آن، چنین دعا می کرد:
أَللهُمَّ اِنّی أَشْهَدُ أَنَّ هذا کِتابُکَ المُنَزَلُ مِنْ عِنْدِکَ عَلی رَسولِکَ محمّد بن عبدالله، وَ کَلامُکَ النَّاطِقُ عَلی لِسانِ نَبِیِّکَ، جَعَلْتَهُ هادِیاً مِنْکَ اِلی خَلْقِکَ وَ حَبْلاً مُتَّصِلاً فیما بَیْنَکَ وَ بَیْنَ عِبادِکَ. أَللهمَّ إِنّی نَشَرْتُ عَهْدَکَ وَ کِتابَکَ، اللهمَّ فَاجْعَلْ نَظَری فیهِ عِبادَةً، وَ قِرائَتی فِیهِ فِکْراً، وَ فِکْری فیهِ اعْتِباراً، وَاجْعَلْنی مِمَّنِ اتَّعَظَ بِبَیانِ مَواعِظِکَ فیهِ وَاجْتَنَبَ مَعاصیکَ، وَ لا تَطْبَعْ عِنْدَ قِرائَتی عَلی سَمْعی، وَ لا تَجْعَلْ عَلی بَصَریی غِشاوَةً، وَ لا تَجْعَلْ قِرائَتی قِرائَةً لا تَدَبُّرَ فیها، بَلِ اجْعَلْنی أتَدَبَّرُ آیاتِهِ وَ أَحْکامَهُ، آخِذاً بِشَرائِعِ دینِکَ، وَ لا تَجْعَلْ نَظَری فیهِ غَفْلَةً وَ لا قِرائَتی هَذَراً، إِنَّکَ أَنْتَ الرَّؤُوفُ الرَّحیمُ.(3)
خدایا! همانا من گواهی می دهم به اینکه این، همان کتابی است که از جانب تو بر پیغمبرت، حضرت محمّد بن عبدالله صلی الله علیه وآله وسلم نازل شده و (گواهی می دهم که) سخنِ گویای تو بوده که بر زبان پیغمبرت جاری شده؛ تو قرآن را از جانب خود رهنمونی برای خلق و ریسمانی متّصل میان خود و بندگانت قرار داده ای.
خدایا! من گشودم فرمان و کتابت را؛ اینک خداوندا! نگاه مرا در قرآن، عبادت و خواندنم را، با اندیشه و تفکّرم را در آن، سبب عبرت قرار بده. و مرا جزو کسانی قرار بده که از بیان اندرزهای تو در قرآن، پند گرفته و از نافرمانی هایت، دوری جسته اند. (خدایا!) هنگام تلاوت و خواندنم، برگوشم مُهر مزن و بر دیدگانم پرده مگذار و قرائتم را خواندنی که در آن اندیشه نباشد، مگردان؛ بلکه مرا توفیق عنایت فرما تا در آیات و دستورات قرآن بیندیشم و به احکام و مقرّرات دینت، پایبند و عامل باشم. و (همچنین از تو درخواست می کنم که) نگاه مرا در این کتاب، مایه غفلت و خواندنم را، بیهوده قرار ندهی؛ زیرا به درستی که تو مهربان و بخشایشگر هستی.
این دعا در روایت دیگر، با مقداری تفاوت، چنین آمده است:
بِسمِ اللهِ، أَللهُمَّ إنّی أَشْهَدُ... وَ کِتابُکَ النَّاطِقُ عَلی لِسانِ رَسُولِکَ، وَ فیهِ حُکْمُکَ وَ شَرائِعِ دینِکَ، أَنْزَلْتَهُ عَلی نَبِیِّکَ وَ جَعَلْتَهُ عَهْداً مِنْکَ إلی خَلْقِکَ وَ حَبْلاً مُتَّصِلاً... أَللهُمَّ نَشَرْتُ... قِرائَتی فیهِ تَفَکُّراً...وَ لاتَطْبَعْ عِنْدَ قِرائَتی کِتابَکَ عَلی قَلْبی وَ لا عَلی سَمْعی...(4)
همچنین از آن حضرت دعایی طولانی روایت شده که آغاز و پایان آن، بدین گونه است:
أَللهُمَّ رَبَّنا لَکَ الْحَمْدُ، أَنْتَ الْمُتَوَحِّدُ بِالْقُدْرَةِ وَالسُّلْطانِ الْمَتینِ... أَللهُمَّ ارْزُقْنا مَنازِلَ الشُّهَداءِ، وَ عَیْشَ السُّعَداءِ، وَ مُرافَقَةَ الأَنْبِیاءِ، إِنَّکَ سَمِیعُ الدُّعاءِ.(5)

دعاهای بعد از تلاوت

پیش از آنکه ادعیّه این بخش، به شما دوستداران قرآن و عترت تقدیم شود، یادآوری چند نکته شایسته است:
1. «ختم قرآن» به معنای خواندن یک دوره کامل قرآن است؛ ولیکن در هنگام به پایان رساندن هر سوره یا حزب و جزئی، می توان «دعاهای ختم قرآن» را زمزمه نمود. لذا «حُذَیفه» می گوید: پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم بعد از اتمام تلاوت سوره بقره، این دعا را خواند: «أَللهُمَّ ارْحَمنی بِالقرآن...»(6)

2. بر اساس روایات، یکی از جایگاه های استجابت و قبولی دعا، بعد از تلاوت و ختم قرآن است.(7)

3. گرچه خواندن هر دعایی، خالی از فایده و ثواب نیست؛ اما برای بهره مند شدن از پاداش بزرگ و قبولی دعا، سزاوار است که ادعیّه ختم قرآن نیز مستند به کلام معصومان علیهم السلام باشد. از این رو، امیرمؤمنان علی علیه السلام می فرماید: «پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم به من سفارش فرموده که هنگام ختم قرآن، با این کلمات دعا کنم...»(8)

4. در محافل و مجالس قرآنی، هرگاه فردی از قاریان محترم به خواندن دعاهای ختم پرداخت، زیبنده است که شنوندگان در پایان هر بخشی از ادعیّه، «آمین» یا «الهی آمین» بگویند؛ چنان که امام علی علیه السلام به صحابی اش - زرّ بن حبیش - فرمود: «ای زرّ! من دعا می کنم و تو آمین بگو...»(9)

5. و سخن آخر، اینکه «ثواب قرائت» را به پیشگاه پیامبران، امامان علیهم السلام، شهیدان و امواتِ اهل ایمان هدیه و تقدیم داشته (10) و محفل قرآنی را با فرستادن «صلوات» به پایان برسانیم.

پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم در هنگام ختم قرآن، این دعا را زمزمه می نمود:
أَللهمَّ ارْحَمْنی بِالقرآنِ وَاجْعَلْهُ لی اِماماً وَ نُوراً وَ هُدًی وَ رَحْمَةً. أَللهمَّ ذَکِّرْنی مِنهُ ما نَسیتُ وَ عَلِّمْنی مِنهُ ما جَهِلْتُ، وَارْزُقْنی تِلاوَتَهُ آناءَ اللَّیلِ وَالنَّهارِ، وَاجْعَلْهُ حُجَّةً لی یارَبَّ العالمینَ.
خدایا! به حُرمت قرآن بر من رحم کن و آن را راهنما، نور، رستگاری و رحمت برایم قرار ده. خدایا! مرا به آنچه که فراموش کرده ام، متذکّر ساز، و آنچه را که نمی دانم، بر من بیاموز، و در ساعات روز و شب تلاوت آن را نصیبم گردان، و آن را حجّت و دلیلم قرار بده، ای پروردگار جهانیان!(11)
زرّ بن حبیش نقل می کند:
در مسجد جامع شهر کوفه و در محضر امیرمؤمنان علی علیه السلام قرآن را از آغاز تا پایانش تلاوت کردم... وقتی به آیه 22 سوره «حم عسق»* رسیدم، آن حضرت گریست؛ به گونه ای که اشک بر صورتش جاری شد. سپس سرش را به آسمان بلند نموده و فرمود: ای زرّ! من دعا می کنم و تو آمین بگو.
آنگاه چنین عرضه داشت:
أللهمَّ اِنّی أَسْئَلُکَ اِخْباتَ المُخْبِتینَ، وَاخْلاصَ المُوقنینَ، وَ مُرافَقَةَالأَبرارِ، وَاسْتِحْقاقَ حَقائِقِ الایمان، وَالغَنیمَةَ مِنْ کُلِّ بِرٍّ وَالسَّلامَةَ مِن کُلِّ اِثْمٍ، وَ وُجُوبَ رَحْمَتِکَ، وَ عَزائِمَ مَغْفِرَتِکَ، وَالْفَوزَ بِالْجَنَّةِ، وَالنَّجاةَ مِنَ النَّارِ.
خدایا! همانا من دل نهادن دل دادگان، اخلاص اهل یقین، همراهی نیکان، شایستگی دریافت حقائق ایمان، بهره مندی از همه خوبی ها، مصون ماندن از تمامی گناهان، شمول رحمتت، به دست آوردن بخشش های بزرگت، رستگاری و رسیدن به بهشتت، و نجات یافتن از آتش جهنّم را، از درگاه مقدّست درخواست می کنم.
امیرالمؤمنان علیه السلام در پایان، به من فرمود:
«ای زرّ! هرگاه قرآن را ختم نمودی، این دعا را بخوان؛ زیرا دوست و محبوبم پیامبر خداصلی الله علیه وآله وسلم مرا دستور و سفارش داده بود که به هنگام ختم قرآن با این کلمات، دعا بخوانم.»(12)

امیرمؤمنان علی علیه السلام می فرماید: پیامبرخداصلی الله علیه وآله وسلم به من فرمود: «دعائی به تو یاد می دهم که با خواندن آن، قرآن را فراموش نکنی.» سپس فرمود: بگو:
أَللهُمَّ ارْحَمْنی بِتَرْکِ مَعاصِیکَ أَبَداً ما أَبْقَیْتَنی، وَ ارْحَمْنی مِنْ تَکَلُّفِ ما لا یُعْنینی، وَارْزُقْنی حُسْنَ النَّظرِ فیما یُرضیکَ، وَألْزِمْ قَلْبی حِفْظَ کِتابِکَ کَما عَلَّمْتَنی، وَارْزُقْنی أنْ أتْلُوَهُ عَلَی النَّحْوِ الَّذی یُرْضیکَ عَنّی.
أَللهُمَّ نَوِّرْ بِکِتابِکَ بَصَری، وَاشْرَحْ بِهِ صَدْری، وَأطْلِقْ بِهِ لِسانی، وَاسْتَعْمِلْ بِهِ بَدَنی وَ قَوِّنی بِهِ عَلی ذلِکَ، وَ أعِنّی عَلَیْهِ، إِنَّهُ لایُعینُ عَلَیْهِ إلاَّ أَنْتَ، لا إلهَ إلاَّ أَنْتَ.(13)
خدایا! بر من رحم کن با ترک همیشگی گناهان تا زمانی که مرا در دنیا زنده نگه می داری، و بر من رحم کن از به سختی افتادن در کارهایی که برایم سودمند نیست، و نصیبم بفرما خوشبینی در هر آنچه که مورد رضایت توست، و قلبم را وادار و ملزم کن بر حفظ کتابت همان گونه که بر من یاد داده ای، و روزی ام بفرما بر اینکه قرآن را به روشی تلاوت کنم که باعث خشنودی تو از من گردد.
خدایا! به برکت کتابت، دیدگان و بینش مرا روشنایی بخش، و به سبب قرآن، سینه و تحمّل مرا گسترش بده، و زبانم را گویا قرار بده، و بدنم را توانمند بگردان، و برای انجام کارهای نیک به من نیرو ببخش، و برای تلاوت قرآن کمکم فرما؛ چرا که هیچ کمکی جز از جانب تو نمی رسد، هیچ معبودی جز تو وجود ندارد.

امام علی علیه السلام هماره بعد از پایان تلاوت، چنین دعا می نمود:
أَللهمَّ اشْرَحْ بِالقرآنِ صَدری، وَاستَعْمِلْ بِالقرآنِ بَدَنی ، وَ نَوِّر بالقرآنِ بَصَری، وَ أَطْلِقْ بالقرآنِ لِسانی ، وَ أَعِنّی عَلَیهِ ما أَبْقَیتَنی ، فَانَّهُ لاحَولَ وَ لا قُوَّةَ الاَّ بِکَ.(14)
خدایا! با قرآن سینه ام را وسعت بخش، و بدنم را در خدمت قرآن قرار ده، و دیده ام را به قرآن روشنی بخش، و زبانم را به قرآن گویا فرما، و تا زنده ام در این راه یاری ام کن؛ چرا که هیچ نیرو و قدرتی نیست مگر از تو.

امام زین العابدین علیه السلام در صحیفه سجّادیه دعایی عمیق، مفصّل و بسیار آموزنده در مورد ختم قرآن دارند (دعای چهل و دوم) که با این عبارات آغاز می شود:
أَللهُمَّ إنَّکَ أَعَنْتَنی عَلی خَتْمِ کِتابِکَ الَّذی أَنْزَلْتَهُ نُوراً وَ جَعَلْتَهُ مِهَیْمِناً عَلی کُلِّ کِتابٍ، أَنْزَلْتَهُ وَ فَضَّلْتَهُ عَلی کُلِّ حَدیثٍ قَصَصْتَهُ...
ای خدای متعال! این تو بودی که به من سعادتِ تلاوت بخشیده ای و در ختم قرآن یاری ام داده ای؛ در ختم کتابی به من کمک فرموده ای که شریف ترین و کامل ترین کتاب های آسمانی و ناسخ نوامیس و قوانین گذشته است و آن را به نام «نور» بر پیامبر گرامی خود فرو فرستاده ای، کتابی که در پیشگاه تو از هر کتاب مقدّس عزیزتر است و بر هر داستانی که حکایت کرده ای، شرف و رجحان دارد...(15)

امام صادق علیه السلام به هنگام ختم قرآن عرضه می داشت:
أللهمَّ انّی قَدْ قَرَأْتُ ماقَضَیتَ مِنْ کِتابِکَ الَّذی أَنْزَلْتَهُ عَلی نَبِیِّکَ الصّادِقِ صلی الله علیه وآله وسلم، فَلَکَ الحمدُ رَبَّنا، اللهمَّ اجْعَلْنی مِمَّنْ یُحِلُّ حَلالَهُ وَ یُحَرِّمُ حَرامَهُ وَ یُؤْمِنُ بِمُحْکْمِهِ وَ مُتَشابِهِه، وَاجْعَلْهُ لی اُنْساً فی قَبْری وَ اُنساً فی حَشْری ، وَاجْعَلْنی مِمَّنْ تُرْقیهِ بِکُلِّ آیَةٍ قَرَأَها دَرَجَةً فی أَعْلی عِلِّیینَ، بِرَحْمَتِکَ یا أَرْحَمَ الرَّاحِمینَ.(16)
خدایا! همانا من آنچه را که از کتابت بیان نموده ای، تلاوت کردم؛ همان کتابی که بر پیامبر راستگویت فرو فرستادی. پروردگارا! سپاس و ستایش، سزاوار توست. خداوندا! مرا جزو گروهی قرار بده که حلال قرآن را، حلال و حرامش را، حرام شمرده و به محکم و متشابه آن، معتقد هستند. و قرآن را در گورم و هنگام حشر و زنده شدنم، انیس و مونسم ساز، و نیز مرا جزو کسانی قرار بده که به سبب تلاوت هر آیه ای، آنها را به والاترین مقامات (بهشتی) می رسانی و بر درجه آنان می افزایی. به رحمتت ای مهربان ترین مهربانان!

بر اساس نقل دیگر، امام صادق علیه السلام این گونه دعا می خواند:
أللهمَّ إنّی قَرَأتُ ما قَضَیتَ لی مِن کِتابِکَ، الَّذی أَنْزَلتَهُ عَلی نَبِیِّکَ محمّدٍ صَلواتُکَ عَلَیهِ وَ رَحمَتِکَ، فَلَکَ الحَمْدُ رَبَّنا، وَ لَکَ الشُّکْرُ وَالمِنَّةُ عَلی ما قَدَّرْتَ وَ وَفَّقْتَ.
اللهمَّ اجْعَلْنی مِمَّنْ یُحِلُّ حَلالَکَ، وَ یُحَرِّمُ حَرامَکِ، وَ یَجْتَنِبُ مَعاصیکَ، وَ یُؤمِنُ بِمُحْکَمِهِ وَ مُتَشابِهِهِ وَ ناسِخِهِ وَ مَنْسُوخِهِ، وَاجْعَلْهُ لی شِفاءً وَ رَحْمَةً، وَ حِرْزاً وَ ذُخْراً.
اللهمَّ اجْعَلْهُ لی اُنْساً فی قَبری ، وَ اُنْساً فی حَشْری ، وَ اُنساً فی نَشْری ، وَاجْعَلْهُ لی بَرَکَةً بِکُلِّ آیَةٍ قَرَأْتُها، وَارْفَعْ لی بِکُلِّ حَرْفٍ دَرَجَةً فی أعْلی عِلِّیّینَ، آمینَ یا ربّ العالمینَ.
اللهمَّ صَلِّ عَلی محمّدٍ نَبِیِّکَ وَ صَفیِّکَ وَ نَجیِّکَ وَ دَلِیلِکَ، وَالدَّاعی الی سَبیلِکَ، وَ عَلی أَمیرِالمؤمنینَ وَلِیِّکَ وَ خَلیفَتِکَ مِنْ بَعْدِ رَسُولِکَ، وَ عَلی أَوصِیائِهِمَا المُسْتَحْفِظینَ دینَکَ المُسْتَوْدِعینَ حَقَّکَ، وَ عَلَیهِمْ أجْمعینَ السّلامُ وَ رحمةُ الله و برکاته.(17)

توشه ای دیگر

بعد از بررسی منابع گوناگون و نیز مراجعه به قرآن های چاپی، دعاهای متنوّعی به دست آمد که ظاهراً توسّط دانشمندان و قاریان خوش ذوق نوشته و بیان شده است؛ گرچه مفاهیم کلّی آن از آیات و احادیث اقتباس شده، امّا با موضوع این ویژه نامه (رابطه قرآن و عترت) ارتباط مستقیمی ندارد. لذا فقط به عناوین آغازین آنها، اشاره می شود:
صَدَقَ اللهُ العَلیُّ العَظیمُ، وَ صَدَقَ رَسُولُهُ النَّبیُّ الکریمُ، وَ نَحْنُ عَلی ذلِکَ مِنَ الشَّاهِدینَ، رَبَّنا تَقَبَّلْ مِنَّا، اِنَّکَ أنْتَ السَّمیعُ العَلیمُ، اللهمَّ ارْزُقنا بِکُلِّ حَرْفٍ مِنَ القرآنِ حَلاوَةً، وَ بِکُلِّ جُزْءٍ مِنَ القُرآنِ جَزاءً، اللهمَّ ارْزُقنا بِالأَلِفِ أُلْفَةً...(18)

صَدَقَ اللهُ العَلیُّ العَظیمُ، و صَدَقَ وَ بَلَّغَ رَسُولُهُ النَّبیُّ الکریمُ، وَ نَحنُ عَلی ذلِکَ مِنَ الشَّاهِدینَ والشَّاکِرینَ، سُبْحانَ اللهِ رَبِّ العِزَّةِ عَمَّا یَصِفُونَ، وَ سَلامٌ عَلَی المُرسلینَ، والحمدُ لِلّهِ رَبِّ العالَمینَ...(19)

صَدَقَ اللهُ أَعْلَی الصَّادِقینَ وَ منطِقَ جَمیعِ النَّاطِقینَ... أللهمَّ انْفَعْنا بِالقرآنِ العظیمِ وَاهْدِنا بِالآیاتِ وَالذِّکْرِ الحکیمِ وَ تَقَبَّلْ مِنَّا قِرائَتَهُ...(20)

اللهمَّ، رَبَّنا تَقَبَّلْ مِنَّا خَتْمَ القرآنِ، وَ تَجاوَزْ عَنْ ما کانَ مِنَّا فی تِلاوَتِهِ مِنْ خَطَأٍ أَوْ نُقْصانٍ...(21)

اللهمَّ، رَبَّنا یا رَبَّنا، تَقَبَّلْ مِنَّا، إِنَّکَ أَنْتَ السَّمیعُ العَلیمُ، وَ تُبْ عَلَیْنا، اِنَّکَ أَنتَ التَّوَّابُ الرَّحیمُ، وَاهْدِنا إلَی الحَقِّ، وَ إلی طَریقٍ مُستَقیمٍ، بِبَرَکَةِ خَتْمِ القُرآنِ العَظیمِ...(22)

اللهمَّ انّی أَسْئَلُکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلی مُحمّدٍ و آل محمّدٍ، و أَنْ تُنَوِّرَ بِکِتابِکَ بَصَری ، وَ تَطْلُقَ بِهِ لِسانی ...(23)

أَللهمَّ اجْعَلِ القرآنَ لَنا فِی الدُّنیا قَریناً، وَ فِی القَبْرِ مُونِساً، وَ فِی القِیامَةِ شَفیعاً...(24)

أَللهمَّ إنّی عَبْدُکَ وَابْنُ أمَتِکَ، ناصِیَتی بِیَدِکَ...(25)

سخن آخر

همان گونه که می دانید:
الف) قاریان محترم شیعه در پایان قرائت خود، جمله «صَدَقَ اللهُ العَلیُّ العَظیمُ؛ راست گفت خداوند بلند مرتبه و بزرگ»، و قاریان اهل سنّت «صَدَقَ اللهُ العَظیمُ» را بر زبان جاری می کنند.
ب) افراد شنونده و حاضر در محافل قرآنی نیز با همآوایی، «صلوات قرآنی» را بیان می سازند: «أَللهمَّ، صَلِّ وَ سَلِّمْ، وَ زِدْ وَ بارِکْ، عَلی رَسُولِ اللهِ، وَ آلِهِ الأَطْهار».
پی نوشت ها:
________________________________________
1. ر.ک: میزان الحکمه، محمدی ری شهری، ج 8، بخش «قرآن» و منابع گوناگون همین مقاله.
2. سرّالبیان فی علم القرآن، سرهنگ حسن بیگلری، ص 236 و 237، چاپ اسلامیّه، 1338 ش؛ تعلیم و تجوید قرآن، عباس امیدالله کاشانی، ص 174 و 175، پیام آزادی، تهران، اوّل، 1362 ش؛ آموزش قواعد روخوانی قرآن، مهراب علی پور، ص 67، دفتر انتشارات اسلامی، قم؛ فروغ قرآن یا تجوید حافظیان، سید حسین حافظیان، ص 267، چاپ پارت، مشهد، دوم، 1357 ش. بنا به قول دیگر: «وارزقنی حقّ تلاوته»؛ «و آله الأطهار الأخیار»؛ «و آله الأخیار الأبرار علیهم السّلام».
3. همان؛ بحارالانوار، علاّمه مجلسی، ج 92، ص 207.
4. بحارالانوار، ج 92، ص 207 و 208، ج 98، ص 5 و 6؛ جامع احادیث الشّیعه، آیةالله العظمی بروجردی، ج 15، ص 75 و 76.
و در نقل های دیگر آمده است: «اللهمّ إنّی اُشْهِدُک»؛ «ولا قرائتی هَدَراً»؛ «هَذْرَمَةً».
5. ر.ک: جامع احادیث الشّیعه، ج 15، ص 75 - 73.
6. قرآن و آداب تلاوت آن، مولی محسن فیض کاشانی، ترجمه دکتر اسدالله ناصح، ص 43 و 44، کانون انتشارات محمدی، تهران.
7. زیبنده است به برخی از احادیث اشاره کنیم:
پیامبر(ص) : «من ختم القرآن فله دعوة مستجابة»، مجمع الزّوائد، نورالدّین علی هیثمی مصری، ج 7، ص 256، دارالکتب العلمیّه، بیروت، اوّل، 1422 ق.
امام علی(ع): «إغتنموا الدّعاء عند خمسة مواطن: عند قرائة القرآن...»، جامع احادیث الشّیعه، ج 15، ص 277 و 278.
امام حسن(ع): «من قرأ القرآن کانت له دعوة مجابة إمّا معجّلة و إمّا مؤجّلة»، همان، ص 20، ش 40.
امام صادق(ع): «... و من ختمه کانت له دعوة مستجابة مؤخّرة أو معجّلة»، مرآة العقول، علاّمه مجلسی، ج 12، ص 497، دارالکتب الاسلامیه، تهران، دوم، 1363 ش.
8. بحارالانوار، ج 92، ص 206.
9. همان، ص 206 و 207.
10. اهدای ثواب ختم به معصومان(ع) باعث محشور شدن با آنان در قیامت است. (همان، ج 98، ص 5؛ جامع احادیث الشّیعه، ج 15، ص 161 و 162.)
11. حُذَیفه می گوید: من با پیامبر(ص) نماز می خواندم، سوره بقره را شروع کرد... بعد از اتمام بقره، این دعا را خواند... (قرآن و آداب تلاوت آن، ص 43 و 44).
البتّه این دعا در پایان برخی از قرآن ها با گستردگی و اضافاتی آمده است.
*. «والذّین آمنوا و عملوا الصّالحات فی روضات الجنّات لهم ما یشاؤن عند ربّهم ذلک هو الفضل الکبیر» (شوری / 22.)
12. بحارالانوار، ج 92، ص 206 و 207.
13. همان، ص 208 و 209.
این دعا با عبارت های دیگری هم نقل شده است. ر.ک: جامع احادیث الشّیعه، ج 18، ص 41 - 39.
14. همان، ص 77 و 78؛ بحارالانوار، ج 92، ص 209.
15. صحیفه کامله سجّادیّه، ترجمه جواد فاضل، ص 362 - 350، امیرکبیر، تهران، ششم، 1353 ش.
16. بحارالانوار، ج 92، ص 207.
این دعا نیز با عبارات دیگری نقل شده است. ر.ک: جامع احادیث الشّیعه، ج 15، ص 75 و 76.
17. بحارالانوار، ج 92، ص 208.
بر اساس روایتی، پیامبر(ص) همین دعا را - با اندکی تفاوت - بعد از اتمام مقداری از قرآن بیان نمود: «اللهمّ إنّی قرأتُ بعض ما قضیت لی...»، جامع احادیث الشّیعه، ج 15، ص 76 و 77.
18. این دعا در برخی از قرآن ها موجود است.
19.آموزش قواعد روخوانی قرآن،ص 69؛ تعلیم و تجوید قرآن، ص 176؛ سرّالبیان فی علم القرآن، ص 243.
20. جامع احادیث الشّیعه، ج 15، ص 80 - 78.
21. فروغ قرآن، ص 267 - 263.
22. این دعا در پایان برخی از قرآن ها آمده است.
23. آموزش قواعد روخوانی قرآن، ص 68؛ سرّالبیان فی علم القرآن، ص 238 و 239.
24.این دعا نیز در پایان برخی قرآن ها چاپ شده است.
25. التّجوید و آداب التّلاوة، دکتر داود عطّار، ص 78